آشنایی با گیاه یونجه، ارزشمندترین گیاه علوفه ای

چکیده

گیاه يونجه که در زبان انگلیسی به آن alfalfa و در کشور های بریتانیا، آفریقای جنوبی، استرالیا و نیوزلند به آن lucern نیز گفته می شود گیاهی گلدار چند ساله از خانواده بقولات است و در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان یک محصول علوفه ای مهم کشت می شود. گیاه یونجه ملکه گیاهان علوفه ای است که به علت ارزش غذایی بالایی که دارد به طلای سبز نیز مشهور است. یونجه دارای گونه های متفاوتی بوده که مهمترین آن Medicago sativa می باشد که دارای تعداد چین های بیشتر و ارزش غذایی بالاتری است. از گیاه یونجه برای چرای دام، بصورت علوفه سبز، علوفه خشک و همچنین در بسیاری از کشورها بصورت سیلاژ استفاده می شود که متاسفانه استفاده بصورت سیلاژ یونجه در کشور ما رایج نیست.

گیاه یونجه در ابتدای رشد سه برگچه بصورت قلبی شکل ظاهری شبیه به شبدر دارد ولی با رشد بیشتر برگ های آن کشیده تر و فرم نهایی خود را بدست می آورد و دارای گل های بنفش رنگ و میوه ای مارپیچ می باشد که حاوی 10 الی 20 عدد دانه است. گیاه یونجه یک گیاه علوفه ای چند ساله است که به طور معمول بین چهار تا هشت سال بسته به رقم، شرایط آب و هوایی و نحوه نگهداری عمر می کند و در مناطق گرمسیری بطور معمول عمر اقتصادی یونجه 3 سال می باشد.

مبدا کشت یونجه، پراکندگی و گسترش آن

گیاه یونجه جزو محدود گياه هان علوفه اي است كه قدمت كاشت آن به پيش از ثبت تاريخ بر میگردد و این موضوع باعث دشواری در تعيين دقيق مبدأ پیدایش يونجه است. بر پايه تحقيقات انجام شده، مبدأ اصلي پیدایش يونجه، جنوب غربي آسيا و به ويژه منطقه ايران نام برده شده است که هر چند، گونه هاي وحشي يونجه در مناطق گسترده اي، از چين تا اروپا و از آنجا تا شمال آفريقا پراكنش يافته اند، ولي مناطق اصلي و اوليه پراكنش گونه هاي وحشي يونجه مربوط به فلات آناتولي، جنوب قفقاز، بلوچستان و كشمير است كه مناطق ياد شده در كشورهاي ايران، سوريه ، تركيه، عراق، افغانستان، پاكستان و هند واقع شده اند. شواهد به دست آمده از تحقيقات باستان شناسي نشان ميدهد كه يونجه براي نخستين بار در 2000 سال پيش از ميلاد در ايران، تركمنستان و قفقاز و پس از آن 700 سال پيش از ميلاد در بابل قديم كشت مي شده است.

رشد و نمو گیاه یونجه

بهترین دمای خاک برای جوانه زنی بذر گیاه یونجه محدوده دمایی بین 18 تا 29 درجه سانتیگراد است، ولی بذرهای یونجه در دماهای بالاتر از 2.8 درجه سانتیگراد می توانند جوانه بزنند. میتوان گفت دمای صفر گیاهی یونجه برابر با 2.8 درجه سانتیگراد است. دمای 18 تا 29 درجه سرعت جوانه زنی بذر را افزایش داده و از این رو مدت زمان کاشت تا جوانه زنی را کاهش می دهند. ريشه چه گیاه یونجه پس از بيرون آمدن از پوسته به سرعت در خاك نفوذ كرده و ريشه اي بلند، باريك و به طور معمول عمودي و بدون انشعاب را تشكيل مي دهد، كه اين ريشه در نخستين فصل رشد تا عمق 150 تا 180 سانتي متر مي تواند در خاك نفوذ كند. هنگامي كه ريشه چه به حد كافي در خاك نفوذ كرده و خود را در خاک تثبيت كرد، ساقه چه (كه در زير لپه قرار دارد) از محل قوس محور زير لپه دراز شده و به سمت سطح خاك بالا مي رود.

به محض بيرون آمدن قوس محور زير لپه از خاك، رشد قسمتي كه رو به نور است متوقف شده و در سمت ديگر ادامه مي يابد تا گياهچه به حالت عمودي درآيد. اين عمل لپه ها را هنگامي كه در حال توسعه هستند، به بالاي سطح خاك مي آورد. در اين حالت محور بالا لپه در سطح خاك قابل ديدن است. با توجه به اينكه لپه ها در فرايند جوانه زني به بالاي سطح خاك منتقل مي شوند، جوانه زني بذر يونجه از نوع برون خاكي يا اپي ژل است. نخستين برگ حقيقي به صورت تك برگچه اي و از يك جوانه واقع در نخستين گره ساقه در زيرلپه به وجود مي آيد. پس از ظهور نخستين برگ حقيقي، رشد گياهچه يونجه كامل شده و گياهچه به يك گياه بالغ نمو مي كند. در شرايط مناسب رشدي، گياهچه ها حدود 10 تا 15 روز پس از كاشت به اين مرحله نموي مي رسند. دومين برگ در گياه يونجه به طور معمول سه برگچه ای Trifoliolate بوده و از دومين گره اوليه ساقه به وجود مي آيد. همه ی برگ هايی كه پس از آن توليد خواهند شد سه برگچه ای خواهند بود.

این گیاه تا ارتفاع یک متر قد می کشد و دارای سیستم ریشه ای عمیقی می باشد که گاهی تا عمق بیش از 15 متر نیز در خاک نفوذ می کند ولی بطور معمول سیستم ریشه بسته به محدودیت های زیر خاک تا عمق 2 الی 3 متر رشد می کند.گیاه یونجه به دلیل سیستم ریشه ای عمیق و نفوذ در خاک، به بهبود حاصلخیزی خاک و حفاظت از فرسایش آن کمک می‌کند. عمق سیستم ریشه و دائمی بودن تاج‌های گیاه که کربوهیدرات‌ها را به عنوان منبع انرژی ذخیره می‌کنند، باعث می‌شود این گیاه بسیار مقاوم، به ویژه در برابر خشکسالی‌ها باشد.

این گیاه خاصیت «اتوکسیک» دارد، به این معنی که برای بذر یونجه رشد در کشت‌های موجود یونجه دشوار است. به همین دلیل توصیه می‌شود که مزارع یونجه قبل از کشت مجدد با گونه‌های دیگری مانند ذرت یا گندم چرخش داشته باشند و تناوب کشت رعایت شود. مکانیسم دقیق اتوکسیک مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد مدیکارپین‌ها و فنول‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند. سطح اتوکسیک در خاک بسته به نوع خاک (خاک‌های رسی اتوکسیک را برای مدت طولانی‌تری حفظ می‌کنند)، واریته و سن محصول قبلی متفاوت می باشد. آزمایش خاک می‌تواند برای اندازه‌گیری سطح اتوکسیک استفاده شود. مقاومت به اتوکسیک نیز با توجه به واریته متفاوت است و واریته های جدیدی با مقاومت بالا تولید شده است.

آفات و بیماری ها

گیاه یونجه، مانند بسیاری از گیاهان دیگر، می‌تواند توسط انواع آفات و عوامل بیماری‌زا مورد حمله قرار گیرد. بیماری‌های یونجه معمولاً علائمی نامحسوس دارند که به راحتی اشتباه تشخیص داده می‌شوند و می‌توانند برگ‌ها، ریشه‌ها، ساقه‌ها و گل‌های گیاه را تحت تأثیر قرار دهند.

برخی آفات مانند سرخرطومی یونجه، شته‌ها و زنجره برگ سیب‌زمینی می‌توانند به شدت بازدهی یونجه را کاهش دهند، به ویژه در برداشت دوم که هوا گرم‌تر است. شته‌ی خالدار یونجه، علاوه بر مکیدن شیره گیاه، سمومی از طریق بزاق خود به برگ‌ها تزریق می‌کند. برای جلوگیری از این خسارات، گاهی از حشره‌کش‌ها یا کنترل‌های شیمیایی ثبت‌شده استفاده می‌شود و نکته ای که باید حتما مورد توجه قرار گیرد دوره انتظار قبل از چرای دام یا برداشت محصول برای علوفه یا سیلو است که بر روی برچسب سموم مشخص شده است که این دوره احتیاط برای جلوگیری از آسیب به دام و طیور مصرف کننده علوفه باید رعایت شود.

گیاه یونجه همچنین مستعد پوسیدگی ریشه است، که توسط عواملی مانند فیتوفتورا، ریزوکتونیا و پوسیدگی ریشه تگزاسی ایجاد می‌شود. همچنین این گیاه به بیماری سفیدک دروغی که توسط گونه‌ای از اومایست‌ها به نام Peronospora aestivalis ایجاد می‌شود، حساس است.

کشت

گیاه یونجه در سراسر جهان به عنوان علوفه برای گاوها به طور گسترده‌ای کشت می‌شود و اغلب به صورت خشک برداشت می‌شود، اما می‌توان آن را به سیلو تبدیل کرد و یا به عنوان غذای سبز تازه خوراکی (greenchop) استفاده کرد. یونجه معمولاً بالاترین ارزش تغذیه‌ای را در بین محصولات رایج علوفه‌ای دارد و به ندرت به عنوان مرتع استفاده می‌شود. وقتی در خاک‌های سازگار کشت شود، اغلب پربازده‌ترین گیاه علوفه‌ای است، اما مزیت اصلی آن ترکیب بازده بالا در هر هکتار و کیفیت بالای تغذیه‌ای است.

گیاه یونجه عمدتاً به عنوان خوراک گاوهای شیری با تولید بالا استفاده می‌شود، زیرا دارای پروتئین بالا و فیبر با قابلیت هضم بالاست. همچنین به صورت فرعی برای تغذیه گاوهای گوشتی، اسب‌ها، گوسفندان و بزها مورد استفاده قرار می‌گیرد. یونجه خشک یک منبع پروتئین و فیبر پرمصرف برای خرگوش‌های گوشتی است. در تغذیه طیور، یونجه خشک‌شده و عصاره برگ یونجه به دلیل محتوای بالای کاروتنوئیدها به‌منظور رنگدهی زرده تخم‌مرغ و چربی بدن استفاده می‌شود، زیرا این ترکیبات برای رنگدهی به زرده تخم‌مرغ و چربی‌های بدن بسیار مؤثر هستند. انسان‌ها نیز جوانه‌های یونجه را در سالادها و ساندویچ‌ها مصرف می‌کنند. برگ یونجه خشک شده نیز به صورت تجاری به عنوان مکمل غذایی در قالب‌های مختلف مانند قرص، پودر و دمنوش مورد استفاده قرار می گیرد.

یونجه تازه می‌تواند باعث نفخ در دام شود، بنابراین باید در زمان چرا مراقب این خطر برای دام‌ها بود.

مانند سایر لگوم‌ها، گره‌های ریشه یونجه حاوی باکتری Sinorhizobium meliloti هستند که قابلیت تثبیت نیتروژن را دارند و بدون توجه به میزان نیتروژن موجود در خاک خوراکی با پروتئین بالا تولید می‌کنند. توانایی تثبیت نیتروژن به طور قابل توجهی کارایی کشاورزی را بهبود می‌بخشد.

یونجه می‌تواند در بهار یا پاییز کاشته شود و در خاک‌های زهکشی شده با pH خنثی بین ۶.۸ تا ۷.۵ بهترین عملکرد را دارد. برای رشد مناسب و تولید بالا، یونجه به سطح پایداری از پتاسیم و فسفر نیاز دارد. این گیاه به میزان شوری در خاک و آب آبیاری نسبتاً حساس است. خاک‌های با حاصلخیزی پایین باید با کود حیوانی یا کود شیمیایی تقویت شوند، اما اصلاح pH اهمیت ویژه‌ای دارد. معمولاً میزان بذرپاشی در منابع لاتین ۱۳ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار توصیه می‌شود ولی میزان مصرف بذر در کشور ما بسته کیفیت بذر، شرایط خاک و علف های هرز مزرعه و نوع روش کشت که بصورت دستی و یا مکانیزه بین 50 تا 100 کیلوگرم در هکتار متفاوت است.

برای کاهش مشکلات علف‌های هرز و جلوگیری از فرسایش خاک، گاهی اوقات از گیاهان حمایتی (nurse crop) استفاده می‌شود، اما این کار ممکن است منجر به رقابت برای نور، آب و مواد مغذی گردد.

برداشت

وقتی یونجه برای تهیه علوفه خشک استفاده می‌شود، معمولاً برداشت و به دلیل سهولت در حمل‌ونقل، ذخیره‌سازی، بسته بندی می شوند. به طور ایده‌آل، برداشت باید در ابتدای مرحله گلدهی انجام شود زیرا در این زمان میزان پروتئین و کربوهیدرات‌ها در بالاترین حد است.

هنگام استفاده از تجهیزات کشاورزی به جای برداشت دستی، با ادواتی به نام سواتر و یا موور یونجه را قطع کرده و آن را به صورت ردیف هایی مرتب می‌کند. در مناطقی که علوفه یونجه به خودی خود سریعاً خشک نمی‌شود، از دستگاهی به نام موور کاندیشینر استفاده می‌شود که یونجه را برش می‌دهد. این دستگاه مجموعه‌ای از غلطک‌ها یا کوبنده‌ها دارد که ساقه‌ها را خم و خرد می‌کنند تا فرآیند خشک شدن یونجه سریع‌تر شود. پس از خشک شدن، یک تراکتور که دستگاه بیلر را می‌کشد، علوفه یونجه خشک شده را جمع کرده و آن را به بسته‌های علوفه‌ای فشرده شده تبدیل می‌کند.

چند نوع بسته‌بندی برای علوفه یونجه رایج است. برای حیوانات کوچک و اسب‌های منفرد و دامداری های کوچک، علوفه یونجه به بسته‌های پرس شده مکعبی شکل کوچک با دو نخ بسته‌بندی می‌شود که معمولاً وزنی بین 20 الی 30 کیلوگرم دارند و براحتی با دست جابجا و تکه تکه می شوند. برای دامداری ها صنعتی و بزرگ که به ادوات حمل و نقل مجهز هستند بصورت بسته های پرس شده مکعبی سنگین شش نخ و یا استوانه ای شکل بسته بندی می شوند که وزنی بین 500 تا 1000 کیلوگرم دارند.

در بسیاری از کشورها زمانی که علوفه یونجه به عنوان خوراک گاوهای شیری استفاده می‌شود، اغلب به صورت سیلو (haylage) تهیه می‌شود، فرآیندی که به آن سیلو کردن گفته می‌شود. در این روش، به جای خشک کردن برای تهیه علوفه خشک، یونجه به طور دقیق خرد شده و در سیلوها و یا کیسه‌ها تخمیر می‌شود، جایی که اکسیژن محدود می‌شود تا تخمیر رخ دهد. تخمیر بی‌هوازی باعث حفظ سطح بالای مواد مغذی می‌شود که شبیه به علوفه تازه است و همچنین برای گاوهای شیری خوش خوراک تر از یونجه خشک است.

در بسیاری از موارد، سیلوی یونجه همانند سیوی ذرت با استفاده از سویه‌های مختلف میکروارگانیسم‌ها تلقیح می‌شود تا کیفیت تخمیر و پایداری هوازی سیلو را بهبود بخشد.